173 lines
10 KiB
Plaintext
173 lines
10 KiB
Plaintext
This text is copied from Wikipedia, http://is.wikipedia.org/wiki/%C3%8Dslenska
|
||
Authored under GFDL license: http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html
|
||
|
||
êslenska
|
||
Af Wikipedia, frj‡lsa alfr¾Ýiritinu
|
||
Jump to: navigation, search
|
||
êslenska (êslenska)
|
||
TalaÝ hvar: êslandi
|
||
Heimshluti: NorÝur Evr—pu
|
||
Fjšldi m‡lhafa: um 300.000
|
||
S¾ti:
|
||
®tt: Ind—evr—psk
|
||
Germšnsk
|
||
NorÝurgermšnsk
|
||
Vesturnorr¾nt
|
||
êslenska
|
||
Opinber staÝa
|
||
Opinbert tungum‡l:
|
||
Stàrt af: êslensk m‡lstšÝ
|
||
Tungum‡lak—Ýar
|
||
ISO 639-1: is
|
||
ISO 639-2: ice og isl
|
||
SIL: ICE
|
||
Tungum‡l Ð Listi yfir tungum‡l
|
||
|
||
êslenska er tungum‡l meÝ fj—rum fšllum (nefnifalli, ßolfalli, ߇gufalli og eignarfalli) sem aÝallega er talaÝ og ritaÝ ‡ êslandi. ÞaÝ er ind—-evr—pskt, germanskt og vesturnorr¾nt. Af šÝrum m‡lum er f¾reyska skyldust ’slensku.
|
||
Efnisyfirlit
|
||
[fela]
|
||
|
||
* 1 Saga ’slensku
|
||
* 2 Breytingar
|
||
* 3 M‡lfr¾Ýi
|
||
* 4 M‡llàskur
|
||
* 5 êslenska utan êslands
|
||
* 6 Merk rit, rituÝ ‡ ’slensku
|
||
* 7 Heimildir
|
||
* 8 Tengt efni
|
||
* 9 Tenglar
|
||
o 9.1 OrÝab¾kur
|
||
+ 9.1.1 êÝorÝ
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Saga ’slensku
|
||
|
||
êslenska ‡ r¾tur aÝ rekja til m‡ls norskra landn‡msmanna ‡ 9. šld. ç ßeim t’ma sem hefur liÝiÝ hafa orÝiÝ talsverÝar breytingar ‡ tungum‡linu, einkum ‡ orÝaforÝa og framburÝi, en l’tt ‡ m‡lfr¾Ýi, eins og kemur fram aÝ neÝan. Breytingar ßessar, einkum ‡ orÝaforÝa, m‡ rekja til breyttra lifnaÝarh‡tta, breytinga ‡ samfŽlaginu, nàrrar t¾kni og ßekkingar, sem og ‡hrifa annara tungum‡la ‡ ’slensku, einkum ensku og dšnsku. Til h¾gÝarauka er sšgu ’slenskunnar skipt ’ ßrjœ skeiÝ: fornm‡l til um 1350, miÝm‡l fr‡ 1350 til um 1550 (eÝa 1600) og nàm‡l fr‡ lokum miÝm‡ls.
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Breytingar
|
||
|
||
êslenskt ritm‡l hefur l’tiÝ breyst s’Ýan ‡ landn‡msšld meÝ ßeim afleiÝingum aÝ êslendingar geta enn ’ dag - meÝ herkjum og skrekkjum - lesiÝ forn rit ‡ borÝ viÝ Landn‡mu, Snorra-Eddu og êslendingasšgurnar. Samr¾md stafsetning auÝveldar lesturinn ß— talsvert, auk ßess sem orÝaforÝi ßessara rita er heldur takmarkaÝur. Meiri breytingar hafa orÝiÝ ‡ framburÝi, svo miklar aÝ êslendingur 20. aldar myndi trœlega ekki skilja êslending 13. aldar, g¾tu ßeir talaÝ saman.
|
||
|
||
Helstu breytingar ‡ m‡linu n‡ ßv’ til orÝaforÝa og framburÝar, en minni breytingar hafa orÝiÝ ‡ m‡lfr¾Ýi. (Sj‡ n‡nar ’ sšgu ’slenskunnar.)
|
||
|
||
msar ‡st¾Ýur eru fyrir ßv’ hversu vel m‡liÝ hefur varÝveist. HefÝbundna skàringin er auÝvitaÝ einangrun landsins, en l’klega hefur fullmikiÝ veriÝ gert œr ßv’ og er sœ skàring ein t¾past fulln¾gjandi. …nnur ‡st¾Ýa sem oft er nefnd er sœ aÝ m‡liÝ hafi varÝveist ’ skinnhandritunum, hvort sem var um afßreyingarb—kmenntir aÝ r¾Ýa eÝa fr¾Ýi. Handritin hafi veriÝ lesin og innihald ßeirra flutt fyrir ߇ sem ekki voru l¾sir, ßannig hafi m‡l ßeirra varÝveist og orÝaforÝi handritanna haldist ’ m‡linu. Ennfremur hafi l¾rÝir êslendingar skrifaÝ aÝ miklu leyti ‡ m—Ýurm‡linu, allt fr‡ ßv’ aÝ Ari fr—Ýi og Fyrsti m‡lfr¾Ýingurinn skr‡Ýu s’n rit, ßess vegna hafi lat’nu‡hrif orÝiÝ minni en v’Ýa annars staÝar. Kirkjunnar menn ‡ êslandi voru l’ka flj—tir aÝ tileinka sŽr aÝferÝir Marteins Lœthers og Bibl’an var snemma ßàdd ‡ ’slensku. Bibl’ur og šnnur trœarrit voru ßv’ snemma til ‡ ’slensku ‡ helstu fr¾Ýasetrum landsins og prestar boÝuÝu GuÝs orÝ ‡ ’slensku. Þessa kenningu m‡ helst styÝja meÝ ßv’ aÝ bera okkur saman viÝ ßj—Ýir sem ekki ‡ttu Bibl’u ‡ eigin tungu, t.d. NorÝmenn, en ßeir notuÝust viÝ danska Bibl’u. Orsakir ßeirrar ßr—unar sem varÝ ‡ ’slensku verÝa seint œtskàrÝar til hl’tar, en ßeir ß¾ttir sem nefndir eru hŽr aÝ ofan hafa allir haft einhver ‡hrif.
|
||
|
||
Margir êslendingar telja ’slenskuna vera ãupprunalegraÒ m‡l en flest šnnur, og aÝ hœn hafi breyst minna. ÞaÝ er ekki alls kostar rŽtt, og m‡ ’ ßv’ sambandi nefna aÝ ’slenskan hefur einungis fjšgur fšll af ‡tta œr ind—evr—pska frumm‡linu, ‡ meÝan flest slavnesk m‡l hafa sex fšll, og p—lska sjš. Þàska hefur einnig fjšgur fšll eins og ’slenska, og varÝveitt eru rit ‡ fornh‡ßàsku sem eru mun eldri en ’slensku handritin, eÝa fr‡ ‡ttundu šld. ê Grikklandi er enn tšluÝ gr’ska, rŽtt eins og fyrir ßrjœ ßœsund ‡rum og svo m‡ lengi telja. …ll ßessi m‡l eiga ßaÝ ß— sameiginlegt aÝ hafa breyst aÝ einhverju leyti, og er ’slenskan ßar engin undantekning. *[1]
|
||
[breyta]
|
||
|
||
M‡lfr¾Ýi
|
||
|
||
|
||
OrÝflokkar ’ ’slensku OrÝflokkur D¾mi Hlutverk
|
||
NafnorÝ St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. AÝ tilgreina einstaka hluti, eÝa flokka hluta, jafnt raunverulega sem ’myndaÝa.
|
||
SagnorÝ St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. AÝ gefa til kynna aÝgerÝ.
|
||
LàsingarorÝ St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. AÝ làsa einhverjum hlut n‡nar. Oftast notaÝ meÝ nafnorÝi.
|
||
Fornšfn St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. Gefa til kynna meÝ almennum h¾tti um hvern eÝa hvaÝ setningin ‡ viÝ.
|
||
Greinir St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. AÝ gera nafnorÝ ‡kveÝin. Greinir getur veriÝ viÝskeyttur eÝa settur fyrir framan nafnorÝ sem sŽr orÝ.
|
||
TšluorÝ Sautj‡n st—rir fuglar hoppa til hinna ßriggja merku manna sem standa ’ garÝinum. Þeir eru meÝ tvo poka af fr¾jum handa fuglunum. Gefa til kynna fjšlda eÝa magn.
|
||
Sm‡orÝ
|
||
Forsetningar St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. Hafa ‡hrif ‡ merkingu fallorÝs ’ setningu.
|
||
AtviksorÝ
|
||
Nafnh‡ttarmerki St—ri fuglinn er aÝ hoppa til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er aÝ gefa šÝrum fuglum fr¾. Nafnh‡ttarmerkiÝ er orÝiÝ ãaÝÒ ‡ undan sagnorÝi ’ nafnh¾tti. Sšgn ’ nafnh¾tti er ‡n t’Ýar og endar oftast ‡ ãaÒ.
|
||
Samtengingar St—ri fuglinn hoppar til hins merka manns sem stendur ’ garÝinum. Hann er meÝ fr¾ handa fuglinum. Tengir saman setningar til aÝ mynda m‡lsgrein. Skiptist ’ aÝaltengingar og aukatengingar.
|
||
Upphr—panir
|
||
|
||
Ath: Þetta ßarfnast yfirferÝar.
|
||
[breyta]
|
||
|
||
M‡llàskur
|
||
|
||
mis sv¾Ýisbundin afbrigÝi mynduÝust ’ m‡linu, ßr‡tt fyrir hinar litlu breytingar, en deildar meiningar eru um hvort s‡ munur geti kallast m‡llàskumunur. HingaÝ til hefur yfirleitt veriÝ einbl’nt ‡ framburÝarmun ß— einnig hafi einhver munur veriÝ ‡ orÝanotkun. M‡lhreinsunarmšnnum ‡ fyrri hluta tuttugustu aldar ß—ttu sumar framburÝarm‡llàskurnar lj—tar og gengu hart fram ’ aÝ œtràma ßeim, sŽrstaklega fl‡m¾li. Sk—larnir voru meÝal annars notaÝir ’ ßeim tilgangi.
|
||
|
||
M‡llàskumunur hefur dofnaÝ talsvert ‡ êslandi ‡ tuttugustu šld og sumar framburÝarm‡llàskurnar eru n‡nast horfnar œr m‡linu.
|
||
|
||
Helstu ’slensku framburÝarm‡llàskurnar eru (voru) Skaftfellskur einhlj—ÝaframburÝur, Vestfirskur einhlj—ÝaframburÝur, harÝm¾li og raddaÝur framburÝur, ngl-framburÝur, bÝ- og gÝ-framburÝur, hv-framburÝur og rn- og rl-framburÝur.
|
||
[breyta]
|
||
|
||
êslenska utan êslands
|
||
|
||
êslenska er tšluÝ af ‡hugamšnnum og f—lki af ’slensku bergi brotiÝ v’Ýsvegar um heim. Mest er af ’slenskum¾landi f—lki ’ Kanada og Bandar’kjunum, einna helst ’ Gimli ’ Manitoba, en ßangaÝ fluttist st—r h—pur êslendinga (kallaÝir Vesturfarar) viÝ lok 19. aldar. Svo er aÝ nefna ߇ er leggja n‡m ‡ ’slensku erlendis, t.d. ߇ sem l¾ra ’ gegnum ’slensku kennsluvef H‡sk—la êslands [2], sem kallast Icelandic Online og sem erlendir aÝilar t—ku ߇tt ’, m.a. h‡sk—li ’ Wisconsin ’ Bandar’kjunum.
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Merk rit, rituÝ ‡ ’slensku
|
||
|
||
* (ritaÝar) um 1190Ð1320: êslendingasšgurnar
|
||
* um 1140: Fyrsta m‡lfr¾ÝiritgerÝin
|
||
* 1952: Gerpla Halld—rs Laxness (skrifuÝ ’ st’l ’slendingasagna)
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Heimildir
|
||
|
||
* Gyldendals Tibinds Leksikon. 1977. AÝalritstj—ri: J¿rgen Bang, cand. mag.. Gyldendalske Boghandel, Nordisk Forlag A.S. Kaupmannahšfn.
|
||
* Heimir P‡lsson. 1999. Fr‡ l¾rd—msšld til rauns¾is - êslenskar b—kmenntir 1550-1900. Vaka-Helgafell hf., Reykjav’k.
|
||
* êslensk orÝab—k. 1985. çrni BšÝvarsson ritstàrÝi. B—kaœtg‡fa Menningarsj—Ýs, Reykjav’k.
|
||
* êslenska Alfr¾ÝiorÝab—kin A-G. 1990. Ritstj—rar: D—ra Hafsteinsd—ttir og Sigr’Ýur HarÝard—ttir. …rn og …rlygur hf., Reykjav’k.
|
||
* êslenska Alfr¾ÝiorÝab—kin H-O. 1990. Ritstj—rar: D—ra Hafsteinsd—ttir og Sigr’Ýur HarÝard—ttir. …rn og …rlygur hf., Reykjav’k.
|
||
* êslenska Alfr¾ÝiorÝab—kin P-…. 1990. Ritstj—rar: D—ra Hafsteinsd—ttir og Sigr’Ýur HarÝard—ttir. …rn og …rlygur hf., Reykjav’k.
|
||
* êvar Bjšrnsson. [òtg‡fu‡r —ßekkt]. M‡lsaga fyrir framhaldssk—la. 2. œtg‡fa. Offsetfjšlritun hf., Reykjav’k.
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Tengt efni
|
||
|
||
* êslenska stafr—fiÝ
|
||
* G¾salappir
|
||
* H‡fr—nska
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
Tenglar
|
||
Wiktionary merkiÝ
|
||
OrÝab—kaskilgreiningu fyrir êslenska er aÝ finna ‡ Wiktionary.
|
||
|
||
* Ritreglur ê samr¾mi viÝ auglàsingar menntam‡lar‡Ýuneytis nr. 132/1974, 133/1974, 184/1974 og 261/1977
|
||
* Bragfr¾Ýi og H‡ttatal
|
||
* IÝunn - Kv¾ÝamannafŽlag
|
||
* êslenskuskor H‡sk—la êslands
|
||
* M‡lsh¾ttir (I)
|
||
* M‡lsh¾ttir (II)
|
||
* Merking mannanafna
|
||
* Nokkur erfiÝ atriÝi œr daglegu m‡li tekin fyrir
|
||
* êslenska - Þàskt t’marit fyrir ’slenskunema
|
||
* êslensk M‡lstšÝ - mislegt varÝandi ’slenska m‡lfr¾Ýi, orÝab¾kur o.fl.
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
OrÝab¾kur
|
||
|
||
* OrÝab—k H‡sk—lans
|
||
* OrÝabanki êslenskar M‡lstšÝvar
|
||
o Landaheiti og hšfuÝstaÝaheiti
|
||
* Hugtakasafn ÞàÝingamiÝstšÝvar utanr’kisr‡Ýuneytisins
|
||
* A Concise Dictionary of Old Icelandic (innskšnnuÝ) eftir Geir T. Zo‘ga fr‡ ‡rinu 1910.
|
||
* An Icelandic-English Dictionary (innskšnnuÝ) eftir GuÝbrand Vigfœsson og Richard Cleasby, gefin œt 1874.
|
||
* St—r ensk-’slenskur orÝalisti
|
||
* Annar st—r ensk-’slenskur orÝalisti (html œtg‡fa)
|
||
* Altnordisches Wšrterbuch
|
||
|
||
[breyta]
|
||
|
||
êÝorÝ
|
||
|
||
* Skr‡ êslenskrar m‡lstšÝvar yfir ’ÝorÝasšfn
|
||
* OrÝasafn Hins ’slenska st¾rÝfr¾ÝifŽlags (leit)
|
||
* Tenglar KDE verkefnisins
|
||
* OrÝalisti LêSU
|
||
* OrÝasafn l¾knaritara
|
||
* OrÝasafn Lyfjastofnunar (yfirlit)
|
||
* Hugtšk ’ l’fr¾nni efnafr¾Ýi
|
||
* JarÝfr¾ÝiorÝ: [3] [4]
|
||
* Tšlvunarfr¾ÝiorÝ: [5]
|
||
* VeÝurfr¾ÝiorÝ (html œtg‡fa)
|
||
* Hugtakasafn ÞàÝingamiÝstšÝvar utanr’kisr‡Ýuneytis
|
||
* êslenskir fuglar
|
||
* Hugtšk ’ vatnafr¾Ýi og skyldum greinum
|
||
* Sj‡vardàraorÝab—k Hafranns—knarstofnunar êslands
|
||
|
||
Af ãhttp://is.wikipedia.org/wiki/%C3%8DslenskaÒ
|
||
|
||
Flokkar: êslenska | Norr¾n tungum‡l | Germšnsk tungum‡l
|